Plato là ai
Plato, sinh vào khoảng năm 427 TCN tại Athens, Hy Lạp - là một triết gia vĩ đại, người đã đặt nền móng cho tư tưởng phương Tây hiện đại thông qua những tác phẩm của mình. Ông chịu ảnh hưởng rất lớn từ người thầy của mình, Socrates, người được coi là triết gia Hy Lạp thực thụ đầu tiên. Khác với học trò của mình, Socrates không hề viết gì, và chính những cuộc đối thoại của Plato thường ghi lại những giáo lý của thầy ông, từ đó trở thành những tài liệu vô giá về tư tưởng triết học của Plato. Sau khi Socrates bị kết án tử và qua đời, Plato rời Athens, đi du lịch khắp nơi để học hỏi thêm, bao gồm Ai Cập và miền Nam nước Ý. Khi trở lại Athens, ông thành lập Học viện (Academy) vào năm 387 TCN, một trong những ngôi trường đầu tiên trên thế giới mà nhiều người coi là tiền thân của các trường đại học hiện đại. Aristotle, một triết gia vĩ đại khác, từng là học trò của ông tại Học viện này.
Plato thường viết các tác phẩm của mình dưới dạng đối thoại, với nhân vật chính là Socrates. Một số tác phẩm nổi tiếng của ông gồm "Biện hộ" (Apology), ghi lại lời biện hộ của Socrates trước tòa, "Timaeus", nói về vũ trụ học và Thuyết Hình Thức, và tác phẩm nổi bật nhất: "Cộng hòa" (Republic), nơi ông trình bày quan điểm về một xã hội lý tưởng.
Trong suốt cuộc đời triết học của mình, Plato đã không ngừng tìm kiếm lời giải đáp cho hai câu hỏi cốt lõi mà ông coi là nền tảng của mọi tư tưởng triết học:
- Thế giới vật chất thực sự là gì?
- Làm thế nào chúng ta có thể sống một cách đúng đắn và ý nghĩa trong thế giới đó?
Thế giới vật chất là gì?
Để trả lời câu hỏi này, Plato đã đưa ra lý thuyết gọi là Thuyết Hình Thức (Theory of Forms). Theo lý thuyết này, thế giới vật chất mà chúng ta cảm nhận chỉ là một phiên bản khiếm khuyết của một thế giới lý tưởng của những "Hình Thức (Forms)" hoàn hảo. Những Hình Thức này là bất biến và vượt qua các giới hạn của thời gian và không gian. Plato cho rằng chúng ta luôn cố gắng mô phỏng chúng theo khả năng tốt nhất của mình, nhưng không bao giờ có thể nắm bắt được hình dạng lý tưởng của bất cứ thứ gì.
Một ví dụ dễ thấy là khi hỏi "màu đỏ là gì?" Một số người có thể nói rằng màu đỏ sáng là màu đỏ, một số khác lại không đồng ý, và bảo rằng màu đỏ sậm mới là màu đỏ, nhưng người khác có thể lại nghĩ rằng màu đỏ sậm là màu nâu. Tất cả đều đúng và sai cùng lúc. Vậy thì màu đỏ thực sự là gì? Điều gì khiến chúng ta cảm nhận được "tính đỏ"? Một ví dụ khác là: "Hình thức lý tưởng của một người bạn gái hoàn hảo là gì?" Cô ấy có cần phải có nhan sắc của nữ thần Aphrodite? Trí tuệ của một triết gia vĩ đại? Hay kỹ năng nấu ăn như Gordon Ramsay? Không! Chúng ta không bao giờ biết, và sẽ không bao giờ biết được cái gì là "lý tưởng" vì nó không thuộc về thế giới thực.
Chúng ta cảm nhận nó như thế nào? Plato giải thích rằng khi chúng ta sinh ra, linh hồn của chúng ta bị kéo ra khỏi thế giới của những Hình Thức, và do đó, khi sống trong thế giới này, chúng ta chỉ thấy được một sự phản chiếu mờ nhạt của các Hình Thức, và từ đó bắt đầu hiểu và mô phỏng chúng. Hãy tưởng tượng Hình Thức như là "bản thiết kế" của sự hoàn hảo, và vì luôn tìm kiếm sự hoàn hảo, chúng ta luôn cố gắng bắt chước nó, dù cách thức có thể tốt hoặc tệ đến đâu.
Nhưng dù có cố gắng đến đâu, chúng ta cũng không bao giờ có thể chạm tới "hình dạng lý tưởng." Một cách để đối diện với sự bất khả này là hãy hài lòng với những gì bạn đã có, với tiến bộ của mình và công sức mình bỏ ra. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là bạn nên từ bỏ những gì mình đang làm. Hãy tin vào chính mình, bởi vì những khiếm khuyết của bạn có thể là sự hoàn hảo trong mắt người khác.
Chúng ta nên sống như thế nào trong thế giới vật chất này?
Đây là ý tưởng thứ 2 của Plato về cách chúng ta nên sống trong thế giới vật chất này, bao gồm 4 nguyên tắc lớn để giúp biến thế giới không hoàn hảo trở thành một nơi tốt đẹp hơn.
Suy nghĩ nhiều hơn
Chúng ta hiếm khi dành thời gian để suy nghĩ cẩn thận về cuộc sống của mình và cách sống sao cho đúng đắn. Đôi khi chúng ta chỉ làm theo những gì người Hy Lạp gọi là ‘doxa’, nghĩa là những ý kiến phổ biến. Ông cho rằng cái gọi là "lẽ thường" này đầy rẫy những sai lầm, định kiến và mê tín. Những quan niệm như danh vọng là tuyệt vời, hãy làm theo trái tim, hay tiền bạc là chìa khóa của cuộc sống tốt đẹp đều là những ý kiến phổ biến nhưng có thể dẫn chúng ta đến những giá trị, nghề nghiệp và mối quan hệ sai lầm.
Câu trả lời của Plato là phải "Hiểu rõ bản thân". Điều này có nghĩa là bạn cần thực hiện một loại "liệu pháp" đặc biệt: triết học. Liệu pháp này là thông qua việc đưa các quan điểm của bạn ra để kiểm tra, thay vì hành động theo cảm xúc bộc phát. Khi bạn củng cố kiến thức về bản thân, bạn sẽ không bị cảm xúc chi phối một cách nguy hiểm.
Plato đã so sánh vai trò của cảm xúc như việc bạn bị lôi kéo nguy hiểm bởi một nhóm ngựa hoang. Để vinh danh người thầy và bạn của mình, Socrates, Plato đã gọi kiểu tự kiểm tra này là "đối thoại Socratic". Bạn có thể thực hiện điều này với chính mình hoặc lý tưởng nhất là với một người khác – người không cố gắng bắt lỗi bạn, mà muốn giúp bạn làm sáng tỏ những ý tưởng của mình.
Hãy để người yêu thay đổi bạn
Nghe có vẻ kỳ lạ, nếu bạn nghĩ rằng tình yêu có nghĩa là tìm một người muốn bạn như chính con người bạn vốn có - không muốn bạn thay đổi. Plato thì lại có một suy nghĩ khác, ông cho rằng "Tình yêu thực sự là sự ngưỡng mộ", và nói theo cách khác, người mà bạn cần gắn bó phải có những phẩm chất tốt mà chính bạn đang thiếu.
Chẳng hạn, người đó nên thật sự dũng cảm, hoặc tài giỏi, hoặc ấm áp và chân thành. Bằng cách tiếp cận với người này, bạn có thể trở nên giống họ một chút. Người phù hợp với bạn là người giúp bạn phát triển hết tiềm năng của mình.
Đối với Plato, trong một mối quan hệ tốt, cặp đôi không nên yêu nhau chỉ vì bản thân họ hiện tại. Họ nên giúp đỡ lẫn nhau phát triển và cùng chịu đựng những khó khăn trên đời vì điều đó không thể tránh khỏi. Mỗi người nên thu hút người kia để trở thành phiên bản tốt hơn của chính họ
Giải mã thông điệp của cái đẹp
Ông cho rằng những thứ đẹp đẽ — dù là đồ vật, nghệ thuật hay thiên nhiên — đều truyền tải những sự thật quan trọng về cuộc sống tốt đẹp. Chúng ta bị thu hút bởi cái đẹp vì nó đại diện cho những phẩm chất mà trong tiềm thức chúng ta mong muốn hoặc cần, chẳng hạn như sự hài hòa, cân bằng, bình yên, và sức mạnh.
Vì thế, những vật thể và trải nghiệm đẹp đẽ đóng vai trò quan trọng trong việc giáo dục tâm hồn chúng ta, bằng cách nhắc nhở chúng ta về những phẩm chất, lý tưởng cần được trân trọng. Ngược lại, Plato coi sự xấu xí là nguy hiểm vì nó khuyến khích những phẩm chất tiêu cực như sự hỗn loạn, mất cân bằng, hoặc suy đồi đạo đức. Theo Plato, nghệ thuật nên mang tính trị liệu, hướng dẫn con người đến với sự khôn ngoan và đức hạnh thông qua việc trình bày những ví dụ về cái đẹp phản ánh những sự thật sâu sắc về cuộc sống.
Cải cách xã hội
Plato đã dành rất nhiều thời gian để suy nghĩ về cách cải thiện xã hội và chính phủ nhằm giúp con người sống một cuộc sống viên mãn hơn. Trong cuốn "Cộng hòa" (The Republic) của mình, ông đã vạch ra một tầm nhìn về một xã hội lý tưởng, nơi những người đức hạnh và thông thái nhất, được gọi là Người bảo hộ (Guardians), sẽ đóng vai trò là tấm gương cho người khác. Plato cho rằng chúng ta phải ngưỡng mộ đúng người, bởi vì những người mà chúng ta coi là tấm gương sẽ ảnh hưởng đến giá trị, quyết định và nhân cách của chúng ta. Trong một xã hội lý tưởng của ông, những người bảo hộ sẽ được chọn dựa trên sự công hiến cho công chúng, sự khiêm tốn và kinh nghiệm sâu rộng về cuộc sống hay lĩnh vực nào đó, thay vì giàu có hay nổi tiếng.
Chính vì thế, Plato chỉ trích nền dân chủ Athens thời đó, cho rằng hầu hết mọi người bỏ phiếu mà không suy nghĩ thấu đáo, dẫn đến sự lãnh đạo yếu kém. Ông không ủng hộ chế độ độc tài, mà thay vào đó là một chính phủ của các triết gia—những người đã được đào tạo để suy nghĩ một cách thấu đáo và khôn ngoan trước khi đưa ra những quyết định quan trọng. Ý tưởng nổi tiếng của ông là "thế giới sẽ không đúng đắn cho đến khi các vị vua trở thành triết gia hoặc các triết gia trở thành vua." Plato tin rằng chỉ khi kết hợp giữa trí tuệ và quyền lực, xã hội mới thực sự công bằng và dẫn đến sự thịnh vượng của công dân.
